اختلالات بويايي
دکتر محسن نراقی
ريشه اختلالات بويايي را مي‌توان دراختلالات شيميايي ـ عصبي جست‌وجو كرد. اختلالات‌بويايي ممكن است سبب ناتواني جدي فرد شوند.
براي اين كه تحريك بويايي صورت گيرد، بايد ماده‌اي‌بودار وارد حفره بيني شود و به سطح گيرنده اپي‌تليوم‌بويايي برسد كه در ناحيه فوقاني حفره بيني در امتدادشاخك فوقاني، صفحه غربالي و قسمت فوقاني تيغه بيني‌قرار دارد. اين اپي‌تليوم چهار نوع سلول اصلي دارد. گيرنده‌هاي مژك‌دار بويايي، نورون‌هايي دو قطبي با برآمدگي‌چماقي شكل هستند كه مژك‌ها را در بر مي‌گيرند. در اين‌جاست كه هدايت واقعي از ميان گيرنده پروتئيني متصل‌شده به غشاء صورت مي‌گيرد. سلول‌هاي حاوي ميكروويلي، نوع ديگري از گيرنده‌هاي بويايي هستند. سلول‌هاي محافظ يا پشتيبان، سلول‌هاي گيرنده را احاطه مي‌كنند و عملكردتغذيه‌اي و ترشحي دارند. سلول‌هاي بازال نزديك غشاي‌پايه هستند و به منزله سلول‌هاي بنيادي در تجديدسلول‌هاي پير گيرنده و پشتيبان ايفاي نقش مي‌كنند. هنگامي كه سلول گيرنده تحريك شد، اطلاعات بويايي ازطريق عصب بويايي (عصب مغزي اول) به پياز بويايي كه درآنجا اطلاعات پردازش و اصلاح مي‌شوند، انتقال مي‌يابند. سپس اطلاعات از طريق مسير بويايي به طرف آميگدال وقشر پرپيريفرم كه به نظر مي‌آيد مكان‌هايي در جهت درك‌ارادي بو هستند، به مغز مي‌رسند. اگر ماده بودار بوي تندي‌داشته باشد (موادي مانند سركه يا محلول آمونياك)، توسط پايانه‌هاي عصب تري‌ژمينال در حفره بيني دريافت مي‌شود.
اختلال عملكرد بويايي را مي‌توان به 4 دسته تقسيم‌كرد. آنوسمي، از دست دادن كامل‌حس بويايي است یا ناتواني در شناسايي هر گونه حس كيفي بو. پاروسمي آسيب يا سوء تعبير حس بويايي است، احساس بوي‌ناخوشايند در صورت نبود بوي بد يا در صورت وجود بوي به‌طور طبيعي خوشايند. هيپوسمي كاهش حس بويايي‌است. هيپروسمي حساسيت افزايش يافته نسبت به همه بوهاست.
اختلالات بويايي ممكن است هدايتي يا حسي ـ عصبي باشد. اختلالات بويايي هدايتي در اثر هر روندي كه‌سبب انسداد بيني شود ـ تا حدي كه مولكول‌هاي ماده بودارنتوانند به اپي‌تليوم بويايي برسند ـ ايجاد مي‌شود. اين‌انسداد مي‌تواند نتيجه التهاب، ضربه، آنومالي‌هاي تكاملي‌يا نئوپلازي باشد. علل شايع شامل عفونت‌هاي دستگاه‌تنفسي فوقاني، رينيت، پوليپ‌هاي بيني و بيماري‌هاي‌سينوس‌هاي پارانازال هستند كه همه اين‌ها موجب ادم‌مخاطي، التهاب و تغيير خواص طبيعي مخاط و جريان آن‌مي‌شوند. انحراف سپتوم، ضربه‌هاي وارده به بيني وتغييرات ساختاري پس از جراحي مي‌توانند سبب اختلال‌هدايتي شوند. تومورهاي خوش‌خيم و بدخيم سينوس‌ها يا نازوفارنكس (پاپيلوم وارونه، اسكواموس سل كارسينوما استزيونوروبلاستوما) مي‌توانند سبب تخريب مستقيم‌اپي‌تليوم عصبي يا انسداد بيني شوند.
ضايعات حسي ـ عصبي بويايي در اثر روندهايي به وجودمي‌آيند كه مستقيما روي اپي‌تليوم عصبي بويايي يامسيرهاي مركزي بويايي اثر مي‌گذارند و در آن‌ها اختلال‌ايجاد مي‌كنند. شايع‌ترين عامل در اين دسته اختلالات‌عملكردي پس از ورود ويروس است. از دست رفتن كامل‌يا نسبي سلول‌هاي گيرنده ممكن است به دنبال‌عفونت‌هاي ويروسي كه به نورون‌هاي بويايي حمله‌مي‌كنند، نظير ويروس آنفلوانزا پديدار شود. ضربه‌هاي وارده‌به سر دومين علت شايع اختلالات عملكردي حسي ـ عصبي است (با بروز 5-7 درصدآنوسمي پس از وارد آمدن‌ضربه به سر). مكانيسم آسيب، قطع رشته‌هاي بويايي درطول صفحه غربالي، به همراه دژنراسيون عصبي رتروگراداست. تومورهاي لوب فرونتال مي‌توانند آنوسمي وآتروفي عصب اپتيك همان طرف به همراه ادم پاپي سمت‌مقابل را ايجاد كنند كه به سندرم فوستر ـ كندي معروف است. داروها و موادي كه مي‌توانند روي بويايي اثر گذارند شامل داروهاي ضد نئوپلاسم (متوتروكسات)، مواد مخدر، سايمتيدين، لوودوپا، كورتيكواستروئيدها، متي‌مازول وآنتي‌بيوتيك‌ها (ماكروليدها، تتراسايكلين‌ها وآمينوگليكوزيدها) هستند.
تشخيص: ارزيابي باليني اختلال عملكرد بويايي شامل4 مؤلفه‌اصلي است.
1ـ در شرح حال بيمار بايد در مورد طبيعت ودرجه ضايعه، طرز شروع، علايم همراه، مصرف هر گونه‌دارو، اعمال جراحي پيشين، وقايع گذشته نظير عفونت‌هاي‌ويروسي، ضربه‌هاي سر يا سابقه تماس با مواد شيميايي‌پرسش شود.
2ـ بايد معاينه كامل سر و گردن با تأكيد روي‌معاينه اعصاب مغزي و معاينه اندوسكوپي حفره بيني‌انجام شود.
3ـ عملكرد بويايي با استفاده از محلول‌هاي مايع‌رقيق شده مواد بودار كه در بطري‌هاي بدون نام قرار دارند، ارزيابي شود. معمولاافراد متمارض حتي تحريك پايانه‌هاي عصبي زوج پنجم‌توسط آمونياك را نيز انكار مي‌كنند.
4ـ آخرين گام درارزيابي تشخيصي، استفاده از روش‌هاي تصويربرداري‌مناسب است. سي‌تي‌اسكن با مقاطع آگزيال و كرونال ازسر و سينوس‌ها، جزئياتي در رابطه با بيماري مخاطي،نقص‌هاي ساختماني و وجود سينوزيت يا روندهاي‌نئوپلاستيك را در اختيار ما قرار مي‌دهد. ام.آر.آي با افزودن‌گادولينيوم، در ارزيابي محتويات داخل جمجمه برتري داردو جهت مشخص كردن بولب و استرياي بويايي كمك‌مي‌كند.
درمان: درمان اختلالات بويايي كاملا به تشخيص دقيق علت‌وابسته است. وجود اختلال هدايتي فرصتي مناسب براي‌اصلاح بويايي را نويد مي‌دهد. رينيت آلرژيك و رينوسينوزيت حاد با داروهاي مناسب‌درمان مي‌شوند. مداخله جراحي مي‌تواند در موارد انحراف‌تيغه بيني، پوليپوز يا تومورهاي بيني مفيد باشد.
درمان اختلالات عملكردي حسي ـ عصبي بويايي، نسبت به درمان اختلالات هدايتي بسيار مشكل‌تر است. ممكن است كورتيكواستروئيدها در درمان التهاب حاد ساختمان‌هاي عصبي كه در آنوسمي پس از ضربه يا حمله‌ويروسي ايجاد مي‌شود، مفيد باشند. سولفات روي، ويتامين Aو بتاكاروتن، تنها در درمان بيماراني كه دريافت ناكافي دارند، مؤثر است.
کلیه حقوق برای مولف محفوظ است، استفاده بدون مجوز کتبی پیگرد قانونی دارد.
جامعة طهران للعلوم الطبية ، كلية الطب ، وأعضاء هيئة التدريس -- الدكتور محسن نراقی الصفحة الرئيسية(الإنكليزية) نشرت ورقات من الدكتور محسن نراقی في المجلة الأمريكية للأنف وأذن. 
للوصول إلى المقالات التي نشرت في مجلة متخصصة الطبيب Naraghi محسن أمريكا Atvlaryngvlvzhy في مؤلف واكتب كلمة naraghi انقر على الذهاب
المؤتمر الأول للشرق الأوسط على الوجه rhinology والجراحة التجميلية ورقات من قبل الدكتور محسن نراقی في المجتمع الأميركي Rhinologic في واشنطن العاصمة ، ناشفيل بولاية نيويورك ، ولوس انجليس وشيكاغو وتورنتو.